گیاه شناسی یونجه

یونجه گیاهی دائمی (از 3 تا 12 ساله، بسته به واریته و شرایط آب و هوایی)، و از خانواده لگومینوزها (بقولات) بوده و دگربارور (تا 10% خودگشن) و خودناسازگار است و عامل گرده افشانی آن حشرات و به ویژه زنبور عسل می باشد.

---

گیاه شناسی یونجه (Botany of alfalfa)

یونجه گیاهی دائمی (از 3 تا 12 ساله، بسته به واریته و شرایط آب و هوایی)، دگربارور (تا 10% خودگشن) و خودناسازگار است و عامل گرده افشانی آن حشرات و به ویژه زنبور عسل می باشد. یونجه از لگومینوزها (بقولات) بوده و گلبرگ هایش یکنواخت نیست. کاسه گل شامل 5 کاسبرگ متصل به هم و جام گل 5 قطعه ای (یکی از همه بزرگتر بنام درفش، دو تا کوچکتر بنام بال و دو تا از همه کوچکتر به نام ناو) می باشد. 10 پرچم دارد که یکی از آنها آزاد و 9 عدد دیگر چسبیده هستند که دور خامه را احاطه کرده اند. مجموعه مادگی با پرچم ها را ستون جنسی گویند. در حالتی که گل بصورت غنچه است، ستون جنسی (Staminal column) به صورت خمیده بوسیله دو ناو محکم گرفته شده است. موقعی که حشره ای از این گلها ویزیت می کند، خرطومش را وارد گل کرده تا شهد را بمکد. در این حالت فشاری به پایه گل وارد می شود و باعث باز شدن ناو شده و ستون جنسی به بیرون می افتد. به این امر اصطلاحاً تریپنیگ (یعنی پرت شدن) گویند. در این وضعیت ستون جنسی محکم به بدن حشره برخورد کرده و گرده به بدن حشره می چسبد و گرده ای هم که حشره با خود دارد، با کلاله گل مورد نظر برخورد کرده و به آن منتقل شده و تلقیح صورت می گیرد. در این عمل علاوه بر انتقال دانه گرده، کلاله هم در اثر برخورد با حشره خراش برداشته و عمل تلقیح به آسانی انجام می گیرد. جذابیت گل یونجه برای حشره در اثر وجود دو عامل است، اول ماده معطری که یک ترپن فرار به نام Ocimene می باشد و دوم وجود گرده.

گیاهشناسی یونجه

برگ

یونجه پس از جوانه زنی دو برگ لپه ای یا كوتیلدونی تولید می كند كه از میان این برگ ها، نخستین برگ ساده به وجود می اید كه تك برگچه ای بوده و دارای دمبرگی كشیده است. برگ های بعدی به صورت متناوب، سه برگچه ای و دمبرگدار ظاهرمی شوند. البته در برخی از ارقام، برگ های حقیقی چند برگچه ای هستند. برگچه های ارقام و اكوتیپ های مختلف از نظر اندازه بسیار متفاوت بوده و از نظر شكلی نیز از حالت به نسبت باریك تا كروی دیده می شوند، ولی اكثراً تخم مرغی شكل هستند. برگچه های یونجه در یك سوم بالایی خود، از پائین به طرف نوك برگچه ها دندانه دار هستند. در میان برگچه های هر برگ، برگچه ها بدون دمبرگ بوده و به صورت مستقیم به دمبرگ اصلی متصل شده، ولی برگچه وسطی دارای دمبرگی كوچك بوده و از طریق آن به دمبرگ اصلی متصل گردیده است. رنگ برگچه های یونجه سبز تیره بوده و سطح زیرینشان به مراتب بیش از سطح رویی از كرك پوشیده است. در محل اتصال دمبرگ اصلی به ساقه دو زائده ظریف و باریك وجود دارد كه به اصطلاح گوشوارك (Stipule) گفته می شوند.

الف- گیاهچه یونجه (1) برگ های لپه ای - (2) برگ نخستین، برگ ساده - (3) نخستین برگ سه برگچه ای ، ب - برگچه های یونجه

ساقه

ساقه های یونجه از حالت عمودی تا مایل به خوابیده دیده میشوند. كركهای نرم و ریزی ساقه های یونجه را می پوشانند. ساقه یونجه تو پر بوده و از یاخته های پارانشیم پر شده است. نخستین ساقه از بین لپه ها ظاهر میشود و ساقه های بعدی در زوایه بین برگ و ساقه (Axil) لپه ها و یا برگهای پائینی به وجود می آیند. با گذشت زمان ساقه ها در قسمتهای پایین خشبی تر شده و به تدریج طوقه را ایجاد می كنند. طوقه محل تشكیل ساقه های یونجه در هنگام رشد دوباره پس از چین برداری یا چرا و همچنین در آغاز رشد در بهار است. موقعیت طوقه نسبت به سطح خاك تغییر میكند. در رقم ها و اكوتیپ های مناطق گرمسیری، طوقه در بالاتر یا همتراز با سطح خاك تشكیل میشود، ولی در رقم ها و ژنوتیپ های مناطق سردسیر طوقه عموماً در زیر سطح خاك قرار دارد. در رقم ها و ژنوتیپ های دارای ریشه های خزنده، جوانه های ساقه از طوقه های مخفی در زیر خاك و یا ریشه های افقی به وجود می آیند. یونجه بسته به رقم و شرایط محیطی میتواند 5 تا 40 ساقه جانبی تولید كند. بلندای ساقه های یونجه نیز از 60 تا 90 سانتیمتر متفاوت است.

ساقه یونجه - در شکل الف گوشوارک ها و در شکل ب چگ.نگی اتصال دمبرگ و جوانه جانبی به ساقه به روشنی قابل تشخیص است

ریشه

یونجه بسته به نوع رقم دارای چند نوع نظام ریشه ای است :

ریشه اصلی:  این ریشه راست و ضخیم بوده و به طور مستقیم بهدرون خاك نفوذ می كند. عمق نفوذ ریشه اصلی 3 تا 5 متر است كه در صورت مناسب بودن شرایط رشد، به 7 تا 9 متر و در گیاه پیرتر تا 19 متر نیز می رسد. نفوذ عمقی ریشه امكان جذب آب و مواد غذایی را از لایه های پائینی خاك فراهم می آورد. همچنین نفوذ عمقی ریشه باعث تحمل بالای یونجه در برابر تنش خشكی می شود. بررسی های مختلف نشان داده اند كه در صورت فراهم بودن آب مورد نیاز یونجه، 97% حجم ریشه ها در 60 سانتی متر لایه بالایی خاك است .

ریشه های جانبی:  این ریشه ها از ریشه اصلی منشعب شده و وظیفه استحكام گیاه درخاك و جذب آب و املاح را بر عهده دارند. گرههای تثبیت كننده نیتروژن اتمسفری كه توسط باكتری های ریزوبیوم ملیلوتی (Rhizobium meliloti) انجام می شود، بر روی این ریشه ها تشكیل می شوند. قابل یادآوری است كه همزیستی بین یونجه و باكتری های ریزوبیوم از نوع درون زی می باشد (اندومایكوریزال). حجم بیشتر ریشه های جانبی دربخش های بالایی خاك قرار میگیرند و با افزایش عمق از میزان رشد و پراكنش آنها كاسته می شود .

ریزوم ها : ساقه های ریشه مانند زیرزمینی هستند و از محور ریشه اصلی به وجود آمده و به دوطرف گسترده می شوند .

ریشه های خزنده : ریشه های افقی هستند که با رشد خود باعث به وجود آمدین گیاه مستقل می شوند. این ریشه ها با گذشت زمان به وجود آمده و ممکن است که روی زمین و یا بصورت زیر زمینی رشد کنند.

الف - ریشه های یونجه ، ب - گرهک های ناشی از همزیستی ریشه یونجه و باکتری های ریزوبیوم

گل و گل آذین  (Inflorescence)

یونجه دارای گل آذین محوری یا گل آذین خوشه ای است كه از نظر درازا و تراكم گوناگون است. حدود 5 تا 50 گل در گل آذین یونجه می تواند وجود داشته باشد. اغلب در یونجه درازای دم گل بیشتر از درازای برگ ها ست. رنگ گل در یونجه بسته به رقم متفاوت است و به رنگ های ارغوانی، سفید، بنفش، زرد و یا تركیبی از آنها دیده می شود، در یونجه معمولی (مدیکاگو ساتیوا) گل ها به رنگ بنفش و در یونجه های گل زرد (مدیکاگو فالکاتا) گل ها زرد و در یونجه گل الوان (مدیکاگو مدیا) رنگ گلها بنفش، کرم و سفید دیده می شود ولی رنگ اغلب گل ها در یونجه ارغوانی است. گل یونجه به صورت پنج تائی است. كاسه گل از پنج كاسبرگ همسان و متصل به هم تشكیل شده است. جام گل (Corollas) شامل دو بال (Wings) ، دو ناو (Keels) و یك درفش (Standard) است. درفش درازتر از بال و ناوها است. قسمت بالایی آن نرم و قابل انعطاف است، ولی بخش پائینی بافتی سفت دارد و می تواند فشار وارده از سوی پرچم ها در هنگام لقاح گل را تحمل كند. افزون بر این، بال ها دارای دو برآمدگی شاخك مانند درلبه بالایی خود نیز هستند كه در این امر آن را یاری می كند. گل یونجه نیز همانند دیگر گیاهان خانواده بقولات (لگومینوز) دارای 10 پرچم است كه 9 پرچم به هم چسبیده و یك پرچم آزاد می باشد. به این حالت دیادلف (Diadelphous) گفته می شود. شهد گل یونجه دراندامی دیسک مانند جمع می گردد که درقاعده ستون پرچم بیشترروی نهنج جا دارد. سلول های فرآوری کننده شهد گروهی از سلولهای کوچک کنار نهنج هستند واز سمت شاخه های گروه های آوندی در راستای زیرستون پرچم ادامه می یابند. تخمدان دارای بیش از 15 تخمك است. كلاله بر روی خامه قرار گرفته است و خامه از بافتی بسیار سفت تشكیل شده است.

گل و گل آذین یونجه

میوه

میوه یونجه به صورت یك نیام یا غلاف پیچ دار و حلزونی با بذرهای قلوه ای شكل می باشد و دارای دو تا چهار پیچش است. در طول مدت رسیدن نیام یونجه ، بذرهای درون آن به هم نزدیك شده و به علت رشد بیرونی سه گوش به نظر می رسند.

بذر

بذرهای یونجه به طور معمول به صورت قلوه ای شكل دیده می شوند، هرچند گاهی به شكل بیضی و سه گوش نیز دیده می شوند. نزدیك به 500 هزار عدد بذر در هر كیلوگرم بذر وجود دارد و این میزان بسته به رقم و شرایط تولید بذر، می تواند متفاوت باشد. بذرهای یونجه به طور عموم به رنگ زرد تا قهوه ای دیده می شوند، ولی هنگامی كه نارس هستند رنگ سبز زیتونی دارند. یونجه یك گیاه دولپه ای (Dicotyledon) است، یعنی بذر از دو برگچه جنینی كه كوتیلدون (Cotuledon) نامیده می شوند تشكیل شده است. در یونجه بذرهای با سه و یا حتی چهار كوتیلدون نیز رایج بوده و گاهی این بذرها گیاهچه های دو و یا سه قلوای ایجاد می كنند. كوتیلدون ها در یونجه گوشتی بوده و قسمت بیشتر فضای بذر را به خود اختصاص داده اند. افزون بر این بذر دارای ریشه چه (Radicle) (ریشه جنینی)، محور بالا لپه یا اپی كوتیل (Epicotyl) (یا نقطه رشد بخش هوایی كه در بالای لپه ها قرار دارد)، محور زیر لپه یا هیپوكوتیل (بخشی از ریشه چه كه در زیر لپه ها قرار گرفته است) است. از نظر ظاهری نیز چندین ساختار در بذر یونجه قابل دیدن است؛ هیلوم (Hilum) (نقطه اتصال بذر در غلاف)، لنز (Lens) (نقطه ای بسیار كوچك در پوسته بذر) و دهانه تخمك یا میكروفیل (Micropyle) زائدهای است كه از باز شدن كیسه گرده در فرآیند لقاح تخمدان ماده باقی مانده است.

بذر و ساختار بذر یونجه: a- پوسته بذر، b- لنز، c- هلیوم، d- دهانه تخمک، e- لپه، f- محور، بالای لپه، g- ریشه چه و محور زیر لپه