اصول صحیح تولید بذر یونجه

بذرگیری از یونجه به طور معمول هدف اصلی زراعت یونجه نیست بلكه هدف اصلی برداشت علوفه می باشد. با این وجود، نیاز به بذر یونجه و تولید آن برای زراعت این گیاه، اجتناب ناپذیر بوده و دارای اهمیت ویژه ای است.

---

اصول صحیح تولید بذر یونجه ((The correct principles of alfalfa seed production

تولید بذر یونجه

بذرگیری از یونجه به طور معمول هدف اصلی زراعت یونجه نیست بلكه هدف اصلی برداشت علوفه می باشد. با این وجود، نیاز به بذر و تولید آن برای زراعت این گیاه، اجتناب ناپذیر بوده و دارای اهمیت ویژه ای است. با توجه به اینكه یونجه دارای ارقام بسیاری بوده و گیاهی دگر گرده افشان نیز است و بذر تولیدی در برابر تنش های زنده وغیر زنده آسیب پذیر می باشد، می توان استنباط كرد كه هدف از تولید بذر یونجه تنها تجدید و یا ایجاد یونجه زار نبوده بلكه هدف هایی چون حفظ خلوص ژنتیكی و سلامت بذر را به دنبال خواهد داشت كه برای دستیابی به این هدف ها اجرا و رعایت یك سلسله اصول فنی ضروری است كه به مجموعه آنها فناوری (تكنولوژی) تولید بذر گفته می شود. در كشور ما كشاورزان به طور عمده از بذرهای تولیدی خود یا كشاورزان دیگر برای كاشت استفاده می كنند.

این امر دارای نارسایی های پرشماری شامل موارد زیر می باشد:

1. بذرها بیشتر كهنه و با قوه نامیه پایین هستند، كه این امر باعث می شود میزان سطح سبز كاهش یابد و نایكنواختی رشد در یونجه زار ایجاد شود. بدین دلیل توصیه می شود دست كم  بذر مصرفی آزمایش قوه نامیه داشته باشد.
2. بذر مورد استفاده دارای اختلاط ژنتیكی بوده كه سبب نایكنواختی در یونجه زار شده و افزون بر كاهش عملكرد، با توجه به بالا بردن دامنه اختلاف هنگام رسیدن یونجه زار، هنگام برداشت را دچار دشواری كند.
3. بذرهای با خلوص فیزیكی پایین و دارای بذرهای علف های هرز زیان آور به ویژه علف هرز سس می باشد كه ضمن ایجاد نارسایی های بیان شده باعث افزونش و توزیع بیشتر علف های هرز نیز می شود.

بنابراین برای تولید بذر با كیفیت مطلوب باید شرایط و اصول تولید بذر به شرح زیر مد نظر قرار گیرد

بذر یونجه

نکات مهم در بذرگیری یونجه

شرایط آب و هوایی جهت کشت بذرگیری یونجه

به طوركلی، شرایط آب و هوایی و فعالیت زنبورهای گرده افشان دو عامل مهم در تولید بذر یونجه به شمار می آیند. تولید بذر موفق در مناطقی با رطوبت نسبی كم و دمای میانگین تا بالاموفق تر خواهد بود. از آن جایی كه نور آفتاب و هوای خشك، شرایط مساعد را برای گلدهی و فعالیت حشرات گرده افشان فراهم می آورد بذر مورد نیاز برای بیشتر مناطق، درمناطق خشك و نیمه خشك تهیه می شود. با توجه به این اطلاعات می توان گفت آذربایجان شرقی دارای شرایط آب و هوایی مناسب برای تولید بذر یونجه در چین دوم می باشد.

شرایط خاك برای کشت یونجه

شرایط خاك برای تولید بذر همانند شرایط لازم برای تولید یونجه برای كاربرد های علوفه ای می باشد كه در فصل اول به تفصیل توضیح داده شد.

تناوب گیاهان کشت شده در مزرعه مورد نظر

الف - در یونجه زار مورد نظر برای تولید بذر دستكم می بایست به مدت 2 سال یونجه و یالگوم همانند كشت نشده باشد.

ب - به منظور مدیریت زراعی گیاه انگلی سس، بهتر است زمین مورد نظر بعد از کشت غلات باشد. زمین هایی كه در تناوب دو سال گذشته خود كشت گیاهان زراعی دولپه ای مانند چغندرقند و سیب زمینی نداشته اند، برای تولید بذر لگوم های علوفه ای مناسب تر هستند.

جداسازی و رعایت فاصله مزارع یونجه جهت بذرگیری

با توجه به اینكه یونجه گیاهی دگر گرده افشان بوده و دارای رقم های پر شماری است برای حفظ خلوص ژنتیكی و سلامت بذر لازم است فاصله ای بین یونجه زار تولید بذر با دیگر مزارع یونجه زارها را منظور كرد كه با توجه به عامل های انتقال دهنده گرده این فاصله تعیین می شود. امروزه كم ترین فاصله یونجه زار تولید بذر با رقم یكسان سه متر وكمترین فاصله با دیگر رقم ها 50 متر می باشد. با توجه به طبقه های بذری بالاتر این فاصله افزایش می یابد كه این فاصله در مورد بذر مادری برای رقم همانند سه متر و برای دیگر رقم ها 140 متر می باشد.

ميزان مصرف بذر یونجه

بر پایه بررسی های به عمل آمده، روش كاشت خطی با بذر كار هم از نقطه نظر تولید بذر و هم از نقطه نظر تولید علوفه نسبت به روش دست پاش برتری دارد و میزان مصرف بذر را نیز به طور قابل ملاحظه ای كاهش می دهد. در صورتی كه كاشت یونجه با هدف مشترك تولید علوفه و تولید بذر انجام شود، میزان بذر مصرفی از دو جنبه ایجاد سطح سبز مناسب برای تولید علوفه و سطح سبز مناسب برای تولید بذر دارای اهمیت است. بنابراین در هنگام كاشت بذر باید طوری عمل شود كه هم به تولید علوفه و هم به تولید بذر توجه شود، تراكم كاشت مناسب درجذب بهتر حشرات و تولید شهد بیشتر آنها مؤثر واقع می شود. برای تولید بذر بایستی مدیریت های مزرعه ای به گونه ای اعمال شود كه دستكم شمار ساقه كمتر از 350 ساقه در متر مربع نباشد بنابر نتیجه بررسی های انجام شده در ایران، بهترین میزان بذر از كشت ردیفی و از فاصله ردیف 75 – 60 سانتی متر به دست آمده است كه با توجه به توصیه های صورت گرفته برای تولید علوفه می توان فاصله ردیف 60 سانتی متر را با مصرف بذر 25 - 30 كیلوگرم بذر در هكتار را مناسب ترین میزان مصرف بذر و فاصله ردیف برای ایجاد سبز و تراكم مناسب برای ایجاد یك یونجه زار دو منظوره در نظر گرفت. در كشت یونجه برای ایجاد یونجه زارهای اختصاصی تولید بذر یونجه بهترین میزان تولید بذر از تراكم 30 × 30 گزارش شده است. برای دستیابی این میزان تراكم 10 - 15 كیلوگرم بذر در هكتار برای كاشت ردیفی كافی خواهد بود.

بذر یونجه پوشش دار کمپانی  Pacific Seed

از یونجه چند ساله بذرگیری کنیم؟

تجربه نشان داده كشاورزان به طور معمول در یونجه زارهایی كه مدت چند سال (4 سال به بالا)عمر داشته و به حالت تنك درآمده اند و تراكم بوته ها نسبت به سال های اول كمتر شده است، اقدام به بذرگیری می كنند. ولی از سال دوم كشت به بعد را می توان به بذرگیری یونجه اختصاص داد. در یونجه زاری كه از آن برای تولید علوفه و بذر استفاده می شود بهتر است كار بذرگیری از سال دوم و در چین دوم انجام شود. زیرا هم گیاه به طور كامل استقرار یافته و همزمان با هوای گرم و خشك تابستان است كه در آن گرده افشان ها بیشینه فعالیت را دارند. عملیاتی كه برای داشت یونجه زار در رابطه با تولید بذر صورت می گیرد بیشتر در این مرحله و به شرح زیر انجام می شود.

كنترل علف های هرز غیر مجاز نکته ای بسیار مهم برای بذر گیری از یونجه

با توجه به آسیب و زیان هایی كه علف های هرز به ویژه علف های هرز غیر مجاز (كاسنی، سالویا، مریم گلی، علف هفت بند و شاه افسر) بر كیفیت و كمیت بذر تولیدی دارند، یكی از مهم ترین مراحل كنترل یونجه زار بذری در مرحله داشت، نظارت بر كنترل علف های هرز غیر مجاز است. علف هرز غیر مجاز علف هرزی است كه آسیب جدی به یونجه زار تولید بذر وارد می كند و یا جدا سازی آنها به دلیل همسانی های شكل، وزن و اندازه از بذر یونجه به سختی انجام می شود. لذا حذف آنها از یونجه زار به هر طریق ممكن حتی با وجین دستی ضروری است. روش های زراعی و شیمیایی مختلفی برای كنترل علف های هرز یونجه زار وجود دارند. وجین دستی در عین حال كه گران است زمان بر و در برخی از موارد ممكن است نا كار آمد نیز باشد در چنین مواردی روش های شیمیایی به شرح زیر توصیه می شود :

• بنتازون (بازاگران) به میزان 3 - 5 كیلوگرم در هكتار در مرحله 3 - 4 برگی
• كلر دی متیل (داكتال) به میزان 8 - 12 كیلوگرم در هكتار و در سال اول یونجه پس ازكاشت پیش از سبز شدن و در یونجه چند ساله در بهار پیش از رشد دوباره گیاه
• ای پی تی سی ( ارادیكان واپتام ) به میزان 4 - 6 لیتر در هكتار و پیش از كاشت یونجه و مخلوط با خاك
• ایماز تاپیر (پرسوئیت) به میزان 1 - 0.4 لیتر در هكتار در اوایل رشد علف های هرز یونجه

نظارت و كنترل انگل سس

با توجه به مشكلاتی كه وجود انگل سس در یونجه زار به وجود می آورد، وجود بذر سس در توده بذری به هر شماری غیر قابل پذیرش می باشد و تولید كننده می بایست هرگونه آلودگی یونجه زار به سس را پیش از توسعه نابود كند. خوشبختانه در صورت رعایت بهداشت یونجه زار و كنترل ماشین ها و ادوات، كنترل علف های هرز حاشیه ای و انجام مبارزه مكانیكی و شیمیایی امكان كنترل این انگل وجود دارد. سس انگلِ گلداری است كه بدون ریشه بوده و به صورت انگل روی گیاهانی مانند یونجه به سر می برد. دو روش مكانیكی و شیمیایی برای مبارزه با این انگل پیشنهاد شده است. قابل توجه است كه این انگل در آغاز  به صورت لكه ای در یونجه زارها دیده می شود كه با كمی دقت می توان به آسانی آن را از یونجه زار حذف كرد. مبارزه مكانیكی بدین صورت است كه در صورت دیدن لكه آلوده به سس، آن قسمت از یونجه زار را به كلی سوزانده و برای به تأخیر انداختن رشد یونجه روی آن قسمت كاه می ریزیم. مبارزه شیمیایی بدین صورت است كه محلی از یونجه زار آلوده به سس را با سم پاراكوآت یا گراماكسون به میزان دو لیتر در هكتار سم پاشی می كنیم.

استفاده از عامل های كمكی گرده افشانی جهت تلقیح بهتر

یونجه گیاهی دگر گشن بوده و گل این گیاه برای باروری نیازمند عمل تلقیح ضربه ای (تریپینگ) است و این عمل نیز نیازمند یك عامل بیرونی بوده كه در طبیعت این عامل حشرات هستند. در نتیجه افزایش درصد خودگشنی بذرهای ریزتر و با بنیه كمتری تولید می شود. بنابر این حضور حشرات در یونجه زار نه تنها باعث تلقیح ضربه ای می شود بلكه به واسطه گرده هایی كه توسط آنها منتقل می شود عمل لقاح نیز صورت می گیرد. برای این منظور توصیه می شود سه تا پنج كندوی زنبور عسل (بیشینه 12 كندو در هكتار) در یونجه زار استقرار یابد. می بایستی كندوها در دو مرحله وارد یونجه زار شوند. نیمی ازكندوها در %10 تا %20 گلدهی و نیم دیگر در زمان %100 گلدهی به یونجه زار منتقل شوند. بهتر است از چیدن كندوها در یك نقطه خود داری شود چرا كه فعالیت زنبورها در كل یونجه زار یكنواخت نخواهد بود. برای افزایش فعالیت كندوها بهتر است آنها را درسایه قرار داد. روش دیگر برای كمك به تلقیح ضربه ای گل یونجه و بهبود گرده افشانی، عملیات طناب كشی بر روی بوته ها در مرحله گلدهی است كه این امر نیز در تلقیح گلها و افزایش عملكرد بذر در واحد سطح مؤثر خواهد بود.

كنترل آفات و بیماری های مزرعه یونجه

آفات مهم در یونجه زار سرخرطومی، سن لیگوس، كارادرینا، شته و زنجره است. بیماری های مهم ویروس موزائیك، سفیدك و جاروك یونجه می باشد. از میان آفات سنلیگوس و یا سن گل خوار یونجه در تولید بذر اهمیت زیادی دارد. این آفت چند میزبانه بوده و در روی بیشتر گیاهان زراعی و مرتعی یافت می شود. در ایران از روی یونجه، اسپرس آفتابگردان، سیب زمینی، لوبیا، سویا و چغندرقند گرد آوری و گزارش شده است. میزبان ترجیحی این آفت یونجه و به ویژه یونجه زار یونجه بذری است كه بدین لحاظ هر ساله آسیب و زیان زیادی را سبب می شود. تغذیه سن های لیگوس از اندام های زایشی گیاه سبب كاهش قوه نامیه و لاغری بذر، ریزش شمار قابل توجهی از غنچه و گل یونجه می شود. آسیب و زیان در مرحله گلدهی در برخی موارد به حدی زیاد است كه از مجموعه گل آذین تنها محور گل باقی می ماند. این آفت دشمنان طبیعی زیادی دارد كه جمعیت آنها را كنترل می كند. افزون بر آن با كوتاه كردن فاصله آبیاری و افزودن شادابی بوته ها می توان از شدت آسیب و زیان آنها كاست. باید توجه داشت كه به علت نیاز مبرم به حشرات گرده افشان برای تلقیح گلها، سمپاشی در زمان نامناسب خطرناك بوده و پیامدهای ناشی از حذف حشرات گرده افشان، ممكن است خطرناك تر از آسیب و زیان سن گل خوار باشد. در صورت اجبار به سمپاشی، بایستی سمپاشی در مرحله غنچه های سبز انجام شود و سموم مورد استفاده نیز باید كم دوام و ضربه ای باشند. از بیماری های مهم جاروك می باشد این بیماری بیشتر در مناطق گرمسیر وجود داشته و عامل بیماری شبه مایكو پلاسما یا فیتوپلاسما است. تاكنون رقم مقاوم به این بیماری گزارش نشده است. بوته های آلوده دارای شمار زیادی ساقه كوتاه با برگ های كوچك و اغلب لوله شده می باشند. گیاهان بسیار كم به گل می روند. تنش خشكی و گرما باعث بروز بیشتر علائم این بیماری می شود. عامل این بیماری توسط ناقلانی چون زنجرك انتقال پیدا می كنند. بنابراین مبارزه با ناقلان این بیماری در مناطق آلوده می تواند نخستین راهكار جلوگیری از انتقال آن باشد. حذف و سوزاندن بوته های آلوده می تواند در جلوگیری از انتقال بیماری به نقاط دیگر یونجه زار و یا كشتزار دیگر سودمند باشد.

آبیاری مناسب مزرعه یونجه جهت تولید بذر

میزان آب مورد برای تولید بذر در یونجه به بافت، عمق خاك، میزان ریزش های جوی، دمای محیط، طول روز و عملیات كشت بستگی دارد. در حالی كه شمار گل با افزایش بارهای آبیاری زیاد می شود، افزایش فشار آب باعث كاهش تلقیح ضربه ای و كاهش محصول می شود. آبیاری در مناطق خشك با تشعشعات گرمایی زیاد باعث بالارفتن عملكرد بذر می شود و بیشینه محصول هنگامی به دست می آید كه از فشار رطوبتی در گیاه جلوگیری كرده و نیز میزان آب در حدی نباشد كه باعث افزایش رشد رویشی به جای رشد رویشی شود. میزان بذر تولیدی یونجه با افزایش بارهای آبیاری در زمان بسته شدن دانه افزایش می یابد.

زمان مناسب برداشت یونجه جهت بذر گیری

در یونجه زار تولید بذر عمل برداشت مانند دیگر كشتزارها انجام می شود. باید توجه داشت كه بین مراحل رشد و تكامل بذر یونجه و رطوبت بذر یك ارتباط نزدیك و بسیار مناسب وجود دارد. بذرهای جوان در مراحل اولیه رشد 75 الی 85 درصد رطوبت دارند. با افزایش سن بذر، میزان رطوبت بذر كاهش پیدا می كند و در مرحله رسیدن بذر، میزان رطوبت بذر به كمترین (بین 10 الی 14 درصد ) می رسد در ضمن رنگ غلاف ها نیز از سبز تیره به رنگ قهوه ای و سیاه متمایل می شود. هنگامی باید یونجه زار برداشت شود كه حدود 75 درصد از نیام ها یا غلاف ها رنگ قهوه ای متمایل به تیره و سیاه پیدا كرده باشند.

مناسب ترین روش برداشت یونجه جهت بذر گیری

روش های متفاوت برای برداشت وجود دارد :

الف - بهره گیری از كمباین برای برداشت كامل گیاه و جدا كردن دانه است (برداشت كامل). در روش برداشت كامل، هنگامی آنها را با كمباین برداشت می كنند كه حدود 75% غلاف های بذر به رنگ قهوه ای تیره درآمده باشد. در كشتزارهای پر از علف هرز یا دركشت های دیر (كرپه) روش نخست برتری دارد كه در آن جا شمار زیادی از غلاف ها هنوز به رنگ سبز هستند.

ب - از بین بردن برگ ها و كمباین كردن كامل گیاهان است. برداشت از راه از بین بردن برگ ها در آغاز و پس از كمباین كردن آنها برای كشتزارهایی به كار می رود كه تا اندازه ای خشك باشند و یا باد به ردیف ها آسیب می زند.از برتری این روش این است كه می توان تا هنگامی كه نزدیك است همه غلاف ها برسند برداشت را انجام نداد. ماده شیمیایی به كار رفته در این روش بیشتر دیكواتواندوتال است.

ج - درو كردن، ردیف كردن و كمباین كردن

افزایش بازده برداشت را می توان با پاشیدن مواد شیمیایی خشك كننده روی گیاه انجام داد در چنین شرایطی این مواد برگ ها و قسمتی از ساقه ها را خشك كرده و برداشت محصول را آسان می كند. در ضمن هنگامی باید مواد شیمیایی پاشیده شوند كه قسمت اعظم غلاف ها قهوه ای رنگ شده باشند و حدود یك هفته تا 10 روز پس از پاشیدن مواد محصول بذر برداشت شود.

میزان مواد شیمیایی لازم به طور معمول به نوع ماده شیمیایی، تراكم گیاه، دمای محیط بستگی دارد. به عنوان مثال اگر تراكم كم و دمای محیط زیاد باشد میزان مصرف ماده شیمیایی كم، ولی اگر تراكم گیاه، هم دمای محیط پایین باشد مصرف ماده شیمیایی زیاد می شود. اگر رطوبت خاك زیاد و شرایط رشد گیاه مساعد باشد ممكن است كه رشد ثانویه از جوانه های جانبی به سرعت صورت گیرد. این عمل باعث می شود كه ماده شیمیایی به خوبی مؤثر واقع نشده و شاید استفاده دوباره از ماده شیمیایی ضرورت یابد.

خشك كردن تا فراوری مناسب بذر یونجه

هر اندازه رطوبت دانه های بذری بیشتر باشد به همان اندازه فساد بذرها بیشتر است. رطوبت نسبی مناسب 6 - 4 درصد است.

بوجاری و فراوری بذر

پاك كردن بذر یونجه از مواد خارجی به ویژه بذر علف های هرز بسیار دشوار و كاری اختصاصی است و امكانات ویژ های نیاز دارد. برای پاك كردن بذرها می توان از وسایل و امكانات زیر استفاده كرد:

1. غربال های مختلف

2. دستگاه های خنك كننده بر حسب وزن مخصوص

3. دستگاه های جدا كننده مخملی

4. سیلندرهای دندانه دار

5. جدا كننده های مغناطیسی

در هر حال یكی از بهترین و ارزان ترین روش ها در صورت وجود كارگر ارزان قیمت، استفاده از نیروی باد و غربال های دستی است. لازم است بذر به دست آمده بدون بذر علف های هرز غیر مجاز به ویژه بذر انگل سس باشد.

بذر و تهویه انبار

الف - محل نگهداری بذر بایستی محیط سرد و خشك باشد تا قوه نامیه بذر دوام داشته باشد محیط گرم و مرطوب سبب می شود كه بذر زودتر قوه نامیه خود را از دست بدهد و یا فاسد شود.

ب - رقم گیاه هرچقدر دارای پوست دانه سخت تر و محكم تر باشد، به همان نسبت قوه نامیه مدت بیشتری حفظ می شود.

ج - هر اندازه میزان رطوبت بذر كمتر باشد به همان اندازه امكان فساد و خراب شدن بذرها كمتر می شود.

د - انبارهای نگهداری بذر بایستی تهویه مناسب داشته باشند اگر شرایط انبار به گونه ای باشد كه تنفس بذر را به كمترین برساند عمر بذر در انبار بیشتر می شود؛ زیرا مهم ترین عامل های مؤثر در تنفس بذر دما، رطوبت نسبی، غلظت گازهای اكسیژن و دی اكسید كربن می باشند. دمای مناسب برای نگهداری بذر یونجه صفر تا -18 درجه سانتیگراد در رطوبت نسبی 4 الی 6 درصد است.

خلاصه مطالب فوق

• استفاده از بذرهای كهنه و با قوه ی نامیه پایین موجب كاهش میزان جوانه زنی، سطح سبز و نا یكنواختی یونجه زار می شود.
• شرایط آب و هوایی و فعالیت زنبورهای گرده افشانی دوعامل مهم در تولید بذر یونجه به شمار می آیند.
• در یونجه زار مورد نظر برای تولید بذر دست كم می بایست به مدت 2 سال یونجه و یا گیاه لگوم همسان دیگری كشت نشده باشد.
• به منظور مدیریت زراعی انگل گلدار سس، بهتر است زمین مورد نظر جاكار غلات باشد. برای تولید بذر بایستی مدیریت یونجه زار به گونه ای باشد كه دست كم شمار ساقه كمتر از350 ساقه در مترمربع نباشد.
• به طور معمول چین دوم از سال دوم، برای بذرگیری در یونجه زارها مناسب است.
• وجود بذر سس در توده بذری یونجه به هر شماری قابل پذیرش نیست.
• برداشت بذر از یونجه زار هنگامی صورت می گیرد كه حدود 75درصد از نیام ها یا غلاف ها رنگ قهوه ای متمایل به تیره و سیاه داشته باشند.
• محل نگهداری بذر بایستی محیط سرد و خشك باشد و همچنین انبارهای نگهداری نیز تهویه مناسب داشته باشند.